Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych: kto i kiedy ją poniesie

W pierwszym artykule z cyklu o planowanej ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych („Nowy wymiar odpowiedzialności przedsiębiorców”, Rzeczpospolita z 13 marca 2019 r.) przedstawione zostały podstawowe zasady wynikające z nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, dotyczące najważniejszych kierunków planowanych zmian. Dziś przybliżymy podstawowe zasady związane z zakresem przedmiotowym i podmiotowym ustawy, odpowiadające na pytania: kto, kiedy i w jakich okolicznościach może zostać pociągnięty do odpowiedzialności. Kto może ponosić odpowiedzialność – szeroki krąg podmiotów. Projektowana ustawa zakłada, że odpowiedzialność będą ponosić podmioty zbiorowe, mające siedzibę lub prowadzące działalność na terytorium Polski. Podmiotami zbiorowymi będą natomiast:

1. osoby prawne
2. jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, którym odrębne przepisy przyznają zdolność prawną,
3. spółki handlowe z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek,
4. spółki kapitałowe w organizacji,
5. podmioty w stanie likwidacji,
6. przedsiębiorcy niebędący osobami fizycznymi

Jak widać, zakres podmiotów, które będą podlegać odpowiedzialności na gruncie nowych przepisów jest bardzo szeroki i z całą pewnością będzie obejmował spółki prawa handlowego, w tym w szczególności spółki kapitałowe oraz spółki osobowe. Ustawodawca nie przewiduje w tym zakresie jakichkolwiek kryteriów zawężających dotyczących rozmiaru, czy też skali działalności podmiotów (jedyne wyłączenia dotyczą tylko Skarbu Państwa oraz  jednostek samorządu terytorialnego i ich związków). Konsekwentnie, na gruncie nowych przepisów, odpowiedzialność mogą ponosić duzi i średni przedsiębiorcy, ale i podmioty będące małymi czy też nawet mikroprzedsiębiorcami (dla tych ostatnich podmiotów przewidziane zostały natomiast pewne niewielkie uproszczenia w zakresie wykonywania obowiązków ustawowych). Podmioty zagraniczne również nie mogą spać spokojnie. Jak to zostało wskazane powyżej, ustawa dotyczy, co do zasady podmiotów zbiorowych mających siedzibę lub prowadzących działalność na terytorium Polski. Konsekwentnie, objęte zakresem ustawy będą zarówno podmioty polskie jak i podmioty zagraniczne, o ile tylko ich działalność jest prowadzona w Polsce. Dodatkowo, przepisy przewidują, że odpowiedzialność mogą ponosić podmioty zagraniczne (nawet jeżeli nie mają siedziby lub nie prowadzą działalności na terytorium Polski), jeżeli:

1. czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności zostanie popełniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub
2. skutek stanowiący jego znamię wystąpi na jej terytorium lub
3. czyn będzie skierowany przeciwko  interesom Polski lub interesom obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub polskiej jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej.

Zaproponowana konstrukcja dotycząca możliwości podmiotów zagranicznych prowadzi niejako do rozciągnięcia stosowania polskich regulacji (jak sam ustawodawca wskazuje – regulacji quasi karnych) na podmioty zagraniczne w wymiarze dużo szerszym niż dotychczasowe przepisy, które dotyczyły jedynie jednostek zagranicznych, które prowadziły działalność na terytorium Polski, co będzie z całą pewnością przedmiotem licznych kontrowersji odnośnie trybu i sposobu prowadzenia postępowań i wymierzania kar na rzecz takich podmiotów. Zakres odpowiedzialności. Ustawa przewiduje trojaki zakres odpowiedzialności, tj. podmioty zbiorowe będą odpowiadać:

• za czyn zabroniony pod groźbą kary jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe;

 

• w związku z osiągnięciem korzyści majątkowej z czynu zabronionego pod groźbą kary jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe;

 

• za działania wobec osób sygnalizujących nieprawidłowości.

W pierwszej kolejności należy wskazać, że proponowany zakres odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest bardzo szeroki i w rzeczywistości może prowadzić do pociągnięcia podmiotu zbiorowego za każdy czyn penalizowany na gruncie polskiego prawa karnego i karnego skarbowego. W tym aspekcie podkreślenia wymaga, że podmioty zbiorowe mogą odpowiadać nie tylko za przestępstwa gospodarcze, korupcyjne oraz skarbowe ale również za czyny dotyczące danych osobowych, ochrony środowiska, nieuczciwej konkurencji czy też naruszenia praw pracowniczych. Jedyne wyłączenia w tym zakresie dotyczą przestępstw prywatnoskargowych, czynów do których stosuje się przepisy prawa prasowego oraz wykroczeń. Drugim zakresem odpowiedzialności  są przypadki, gdy podmiot zbiorowy osiągnie korzyść majątkową z czynu zabronionego. Odpowiedzialność ta będzie dotyczyć przypadków, gdy został popełniony czyn zabroniony, za który podmiot odpowiedzialności nie ponosi, ale osiągnięta została choćby pośrednio korzyść majątkowa a podmiot zbiorowy w całości lub w znacznej części służył lub był przeznaczony do popełnienia tego czynu zabronionego lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści. Przedmiotowa regulacji budzi szczególne wątpliwości w aspekcie odpowiedzi na pytanie, kiedy i w jakich okolicznościach można mówić o tym, że podmiot zbiorowy służył lub był przeznaczony do popełnienia czynu, albowiem pojęcia te nie zostały przez ustawodawcę wyjaśnione. Warto natomiast podkreślić, ten zakres odpowiedzialności będzie miał wymiar stricte finansowy i może prowadzić, co do zasady,  do przepadku składników lub praw majątkowych lub zwrotu korzyści. Trzeci wymiar odpowiedzialności dotyczy natomiast niedozwolonych działań wobec tzw. sygnalistów czyli osób, które mają informować o wszelkich nieprawidłowościach, które mogą występować w pomiocie zbiorowym (o instytucji sygnalistów oraz zasadach ich ochrony będzie mowa w kolejnych częściach cyklu dotyczącego ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych). Za czyje działania lub zaniechania podmiot zbiorowy może ponosić odpowiedzialność? Przepisy ustawy wskazują, że podmiot zbiorowy będzie ponosił odpowiedzialność za czyn zabroniony  którego znamiona zostały wyczerpane przez działanie lub zaniechanie pozostające bezpośrednio w związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością. Taka konstrukcja przepisu wskazuje, że kluczowe znaczenie będzie miała każdorazowo ocena, czy i kiedy dany czyn jest związany z prowadzoną działalnością. Pojęcie „związku czynu z działalnością”  nie zostało w ustawie wyjaśnione, niemniej jednak zasadne jest przyjęcie, że ów związek powinien być rozpatrywany w połączeniu z  katalogiem osób, których czyny będą wpływać na odpowiedzialność podmiotu zbiorowego (zgodnie z art. 5 i 6 ustawy). Na gruncie powyższego, należy wskazać, że ustawodawca przewiduje trzy podstawowe grupy podmiotów, których działania lub zaniechania mogą doprowadzić do przypisania odpowiedzialności podmiotom zbiorowym. Członkowie organów, pełnomocnicy i pracownicy. W pierwszej kolejności (co budzi najmniejsze wątpliwości), podmioty zbiorowe będą odpowiadać za:

• działania lub zaniechania organu;

 

• umyślne działania lub zaniechania członka organu.

Na gruncie powyższego, nie budzi wątpliwości, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych będzie dotyczyła czynów popełnionych przez zarządy lub poszczególnych członków zarządu. Natomiast szeroka konstrukcja przepisu i wskazanie pojęcia „organów” może prowadzić do wniosku, że odpowiedzialność taka może dotyczy również działań lub zaniechań członków rad nadzorczych czy też komisji rewizyjnych. Drugą grupą podmiotów, stanowią:

• osoby fizyczne uprawnione do reprezentowania, podejmowania decyzji lub sprawowania nadzoru podmiotu zbiorowego, w związku z ich działaniem w interesie lub na rzecz tego podmiotu;

 

• osoby fizyczne dopuszczone do działania przez organ podmiotu zbiorowego, członka jego organu lub osobę, o której mowa w pkt 1, wskutek nadużycia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków;

 

• osoby zatrudnione przez podmiot zbiorowy, w związku ze świadczeniem pracy na jego rzecz.

O ile katalog osób wymienionych w pkt 1 jest względnie możliwy do zdefiniowania (można tutaj mówić o pełnomocnikach, prokurentach, czy też komplementariuszach spółek komandytowych), to jednak wątpliwości budzi już pkt 2, gdzie ustawodawca przyjął konstrukcję działania w wyniku nadużycia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków. Największe problemy praktyczne może generować natomiast krąg osób opisanych w pkt 3, obejmujący wszystkich pracowników podmiotu zbiorowego. Taka konstrukcja odpowiedzialności w połączeniu z bardzo rozbudowanym katalogiem czynów, może stwarzać poważne problemy organizacyjne, w szczególności w podmiotach zatrudniających dużą liczbę pracowników, albowiem podmioty takie będą mogły ponosić odpowiedzialność za czyny popełnione przez każdego pojedynczego pracownika (niezależnie od zajmowanego stanowiska), a wprowadzenie skutecznych mechanizmów zapobiegających popełnianiu przez nich czynów zabronionych może okazać się praktycznie niemożliwe. Odpowiedzialność także za działania kontrahenta. Kolejną, a zarazem najbardziej kontrowersyjną grupą podmiotów, których czyny mogą doprowadzić do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych są kontrahenci lub pracownicy kontrahentów. Przepisy wskazują, że podmiot zbiorowy odpowiada za czyn zabroniony, popełniony przez:

• podwykonawcę albo innego przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną, jeżeli jego czyn zabroniony pozostawał w związku z wykonywaniem umowy zawartej z podmiotem zbiorowym,

 

• pracownika albo osobę upoważnioną do działania w interesie lub na rzecz przedsiębiorcy niebędącego osobą fizyczną, jeżeli jego czyn pozostawał w związku z wykonywaniem umowy zawartej przez tego przedsiębiorcę z podmiotem zbiorowym.

W tym miejscu, należy jednak wskazać, że ewentualne przypisanie odpowiedzialności podmiotom zbiorowym za czyny popełnione przez kontrahentów, obok konieczności wykazania, że czyn zabroniony pozostaje w związku z wykonywaniem umowy zawartej z podmiotem zbiorowym, zostało obwarowane dodatkowymi przesłankami, tj. aby ponosić odpowiedzialność, konieczne jest wykazanie, że:

• podmiot zbiorowy osiągnął (nawet pośrednio) korzyść majątkową z czynu zabronionego;

 

• członek organu lub osoba działająca w imieniu podmiotu zbiorowego lub jego pracownik wiedzieli lub przy zachowaniu ostrożności wymaganej w danych okolicznościach mogli się dowiedzieć, że:

 

• kontrahent (lub odpowiednio jego pracownik albo osoba działająca w jego imieniu) będzie usiłował popełnić lub popełnił czyn zabroniony lub

 

• u kontrahenta niebędącego osobą fizyczną występują nieprawidłowości (o przesłankach nieprawidłowości jest mowa w dalszej części artykułu).

Dodatkowe warunki odpowiedzialności. W przypadku odpowiedzialności za działania lub zaniechania organów albo członków organów podmiotu zbiorowego nie zostały przewidziane żadne dodatkowe warunki poza popełnieniem czynu zabronionego w wyniku działania lub zaniechania tych podmiotów. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku  pozostałych grup podmiotów. W tym zakresie, ustawa wskazuje, że odpowiedzialność jest warunkowana tym, aby do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie:

• co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby tych osób (w tym w wyborze członka organu) albo w nadzorze nad nimi ze strony podmiotu zbiorowego;

 

• takiej nieprawidłowości w organizacji działalności podmiotu zbiorowego, która ułatwiła lub umożliwiła popełnienie czynu zabronionego, chociaż inna organizacja działalności mogła zapobiec popełnieniu tego czynu.

Wskazane powyżej dodatkowe warunki odpowiedzialności wskazują na jeden z głównych celów projektowanej ustawy, tj. zobligowanie przedsiębiorców do wprowadzenia mechanizmów zmierzających do samokontroli i prewencji, która ma być realizowana poprzez wdrożenie zasad dochowania tzw. należytej staranności i zapewnienia zgodności, czyli do wdrożenia kompleksowych systemów compliance. Szczególne zasady odpowiedzialności. Przepisami, które na gruncie projektowanej ustawy budzą duże wątpliwości są regulacje dotyczące szczególnych przypadków ponoszenia odpowiedzialności przez podmioty zbiorowe (art. 7 ustawy). Przepis ten wskazuje, że podmiot zbiorowy będzie ponosił odpowiedzialność również gdy:

• zachodzi okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną sprawcy czynu zabronionego, w razie śmierci sprawcy, umorzenia postępowania z powodu niewykrycia sprawcy, a także w przypadku zawieszenia postępowania w sprawie, w której nie można ująć oskarżonego lub oskarżony nie może brać udziału w postępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby;

 

• czyn zabroniony został popełniony przez działanie lub zaniechanie wielu organów, ich członków lub innych osób wskazanych w przepisach;

 

• skład osobowy organu uległ zmianie od chwili popełnienia czynu zabronionego;

 

• nie ustalono tożsamości członków organów lub innych osób wskazanych w przepisach lub osoby, która dopuściła sprawcę do działania.

Na szczególną uwagę zasługują tutaj okoliczności opisane w pkt 1 i 4, tj. przypadki, w których sprawca czynu nie będzie podlegał odpowiedzialności lub w ogóle nie zostanie ustalony. Taki kształt przepisów z jednej strony stanowi absolutną nowość w polskich regulacjach dotyczących odpowiedzialności podmiotów zbiorowych (obecne regulacje wymagają uprzedniego skazania osoby fizycznej) oraz z drugiej strony może prowadzić do znacznego lawinowego wzrostu postępowań wobec podmiotów zbiorowych, które są z całą pewnością łatwiejszym celem dla organów ścigania niż osoby fizyczne. System compliance sposobem na ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności. Tak jak to zostało wskazane powyżej, podmiot zbiorowy może uwolnić się od odpowiedzialności jeżeli wykaże, że dochował należytej staranności w wyborze i nadzorze organów, pełnomocników, pracowników i kontrahentów oraz dochował należytej staranności w zakresie organizacji działalności (tj. nie zachodzą nieprawidłowości w jego działalności). Ustawodawca wprost wskazuje, że podmiot zbiorowy nie odpowiada za nieprawidłowość w  organizacji, jeżeli wykaże, że wszystkie organy i osoby uprawnione do działania w jego imieniu lub interesie zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach w organizacji działalności tego podmiotu oraz w nadzorze nad tą działalnością. Realizacja powyższych zasad powinna nastąpić poprzez wprowadzenie szeregu regulacji wewnętrznych obejmujących z jednej strony zasady wyboru (weryfikacji) wszystkich ww. podmiotów oraz z drugiej strony obejmujących zapewnienie prawidłowości funkcjonowania. Prawidłowość funkcjonowania podmiotu zbiorowego, powinna natomiast zostać zapewniona poprzez wdrożenie regulacji wynikających a contrario z art. 6 ust. 4 projektowanej ustawy, który wskazuje, że nieprawidłowość w organizacji działalności podmiotu zbiorowego polega w szczególności na tym, ze:

• nie zostały określone zasady postępowania na wypadek zagrożenia popełnienia czynu zabronionego lub skutków niezachowania reguł ostrożności (warunek nie dotyczy mikroprzedsiębiorców);

 

• nie został określony zakres odpowiedzialności organów podmiotu zbiorowego, innych jego komórek organizacyjnych, jego pracowników lub osób uprawnionych do działania w jego imieniu lub interesie (warunek nie dotyczy mikroprzedsiębiorców);

 

• nie została określona osoba lub komórka organizacyjna, nadzorująca przestrzeganie przepisów i zasad regulujących działalność podmiotu (warunek nie dotyczy małych przedsiębiorców i mikroprzedsiębiorców);

 

• organ podmiotu zbiorowego lub osoba fizyczna uprawniona do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub sprawowania nadzoru, w związku z jej działaniem w interesie lub na rzecz tego podmiotu, wiedział o nieprawidłowości w organizacji, która ułatwiła lub umożliwiła popełnienie czynu zabronionego.

Konsekwentnie, wdrożenie wewnętrznych zasad compliance, obejmujących opisane powyżej zakresy, w połączeniu z mechanizmami zapewniającymi skuteczną realizację zasad i nadzór nad ich przestrzeganiem pozwoli uniknąć odpowiedzialności na gruncie projektowanych przepisów. Projektowane przepisy mają na celu znaczące uproszczenie drogi do nakładania kar i środków karnych na podmioty zbiorowe, a zakres odpowiedzialności przewidziany w nowych przepisach (zarówno w aspekcie przedmiotowym, jak i podmiotowym) w zestawieniu z szerokim kręgiem podmiotów, których czyny mogą generować odpowiedzialność z całą pewnością spowoduje znaczący wzrost liczby postępowań, które będą toczone przeciwko podmiotom zbiorowym. Link do artykułu na stronie Rzeczpospolitej.