Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych - jakie będą sankcje, kary oraz przebieg postępowania

Projektowana ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych przewiduje m.in. możliwość orzeczenia wobec firmy zakazu reklamy, korzystania z dotacji bądź ubiegania się o zamówienia publiczne. Może to utrudniać działalność bardziej niż kary pieniężne. W trzeciej części cyklu opisującego zasady z planowanej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych przedstawiamy kwestie związane z karami i środkami karnymi, które mogą być orzekane wobec podmiotów zbiorowych, oraz podstawowe zasady, związane z prowadzeniem postępowań przeciwko takim podmiotom. Od 30 tys. zł do rozwiązania podmiotu W planowanych przepisach przewidziane zostały, co do zasady, tylko dwa rodzaje kar, tj. kara pieniężna oraz kara w postaci rozwiązania albo likwidacji podmiotu zbiorowego. Wysokość kary pieniężnej może wynosić od 30 000 zł do 30 000 000 zł (a w przypadku braku odpowiednich procedur w zakresie sygnalistów – nawet 60 000 000zł). O ile nie budzi wątpliwości to, że podstawową karą nakładaną na podmioty zbiorowe powinna być kara pieniężna, to jednak już rozpiętość „widełek”, w których kary mogą być nakładane, może budzić pewien niepokój. Przede wszystkim z uwagi na fakt, że kara w maksymalnej wysokości będzie bardzo dolegliwa praktycznie dla każdego podmiotu zbiorowego. Najwięcej kontrowersji wzbudza natomiast druga z proponowanych kar, tj. kara w postaci rozwiązania podmiotu zbiorowego, polegająca niejako na „nacjonalizacji” podmiotu zbiorowego. Co ważne, kara ta nie będzie mogła być orzekana w każdym przypadku, a jedynie w sytuacjach, gdy spełnione zostaną określone przesłanki. Aby orzec karę w postaci rozwiązania: 1. podmiot zbiorowy musiał w całości lub w znacznej części służyć popełnieniu czynu zabronionego zagrożonego karą pozbawienia wolności nie niższą niż pięć lat; 2. dalsze funkcjonowanie podmiotu zbiorowego zagraża bezpieczeństwu obrotu gospodarczego; 3. do zapewnienia przestrzegania zasad należytej staranności nie jest wystarczająca kara pieniężna lub środek karny. Dodatkowo, karę tę będzie można orzec, gdy uprzednio orzeczono wobec danego podmiotu karę pieniężną, a orzeczenie innej kary nie jest wystarczające dla osiągnięcia jej celów, w szczególności nie zapewni przestrzegania przez podmiot zbiorowy zasad należytej staranności.W przypadku kary rozwiązania podmiotu, mówimy o jego „nacjonalizacji” – przepisy wskazują bowiem, że sąd orzeka równocześnie o przeniesieniu własności składników lub praw majątkowych podmiotu zbiorowego na rzecz Skarbu Państwa, chyba że podlegają one zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi. Niestety, na obecnym etapie trudno przewidzieć, jak często sądy będą sięgały po ten rodzaj kary. Niemniej jednak, jej stosowanie wydaje się być jak najbardziej realne. Inne środki Ustawa przewiduje, że zamiast kar, sąd będzie mógł orzec środki karne. Środki takie (pojedynczo lub zbiorczo) będą orzekane w przypadku stwierdzenia, że cele kary, a w szczególności wzgląd na zapewnienie funkcjonowania podmiotu zbiorowego w sposób zgodny z zasadami należytej staranności, zostaną spełnione. Katalog środków karnych jest już zdecydowanie bardziej rozbudowany. Zgodnie z projektem ustawy, środkami karnymi mogą być: 1) przepadek mienia lub korzyści majątkowych albo ich równowartości; 2) zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń; 3) zakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju; 4) zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego ze środków publicznych; 5) zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem; 6) zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne; 7) obowiązek zwrotu na rzecz Skarbu Państwa równowartości wsparcia finansowego środkami publicznymi, otrzymanego od chwili popełnienia czynu zabronionego do chwili wydania orzeczenia w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego; 8) podanie wyroku do publicznej wiadomości; 9) obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; 10) nawiązka. Środki karne mogą być niekiedy dla podmiotu zbiorowego bardziej dolegliwe niż same kary. Trudno bowiem wyobrazić sobie funkcjonowanie danej spółki, jeżeli orzeczony zostanie zakaz reklamy, zakaz korzystania z dotacji, czy też zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne. Zasady wymiaru kary W zakresie zasad wymierzania kar i środków karnych, planowana ustawa przewiduje szereg okoliczności, które powinny być brane pod uwagę i mogą wpływać na obostrzenie lub złagodzenie kary. Przepisy wskazują, że orzekając kary lub środki, sąd uwzględni w szczególności: 1) wagę nieprawidłowości w zachowaniu reguł należytej staranności działania; 2) niezachowanych reguł ostrożności; 3) rozmiary korzyści uzyskanej lub możliwej do uzyskania przez podmiot zbiorowy; 4) sytuację majątkową; 5) społeczne następstwa ukarania; 6) wpływ ukarania na dalsze funkcjonowanie podmiotu zbiorowego; 7) działania podjęte w ramach podmiotu zbiorowego po popełnieniu czynu zabronionego mające na celu w szczególności wykrycie i ukaranie sprawców, naprawienie szkody oraz zwrot uzyskanej korzyści. Po raz kolejny należy zwrócić uwagę na znaczenie wewnętrznych zasad przestrzegania zgodności (compliance) funkcjonujących w podmiocie zbiorowym. Zasady wymiaru kar odnoszą się bowiem w dużej mierze do zachowania przez podmiot zbiorowy zasad należytej staranności i ostrożności w ramach działania podmiotu zbiorowego, jak i po popełnieniu czynu. Jak będzie prowadzone postępowanie Postępowanie takie, zgodnie z planowanymi przepisami, będzie mogło się toczyć odrębnie albo łącznie z postępowaniem karnym, dotyczącym popełnienia czynu zabronionego przez sprawcę (np. osobę fizyczną – członka organu), jak również będzie mogło się toczyć nawet w przypadku, gdy zachodzi okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną sprawcy czynu, bądź w przypadku jego nieustalenia. Postępowanie takie będzie prowadzone, co do zasady, w oparciu o przepisy kodeksu postępowania karnego (z pewnymi wyłączeniami), a co za tym idzie, będzie obejmowało dwie fazy, tj. fazę postępowania przygotowawczego (prowadzonego przez prokuraturę) oraz fazę postępowania sądowego. Na szczególną uwagę zasługuje aspekt związany z postępowaniem przygotowawczym, a konkretnie z wszczęciem takiego postępowania. W tym zakresie przepisy wskazują bowiem, że postępowanie będzie prowadzone z urzędu lub na wniosek, jeżeli spełnione zostaną dwie przesłanki, tj.: 1) zajdzie uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego stanowiącego podstawę odpowiedzialności; 2) będzie przemawiał za tym interes społeczny. Co ważne, obie przesłanki będą oceniane wyłącznie przez organ prowadzący postępowanie przygotowawcze, a więc prokuratora. Planowane przepisy wskazują bowiem bezpośrednio, że oceny interesu społecznego dokonuje wyłącznie prokurator, podejmując decyzję w przedmiocie zainicjowania postepowania, przedstawienia zarzutów podmiotowi zbiorowemu oraz sposobu zakończenia postępowania (warto podkreślić, że przy ocenie naruszenia interesu społecznego, prokurator powinien dokonać analizy szeregu przesłanek odnoszących się do zachowania należytej staranności co po raz kolejny podkreśla wagę zasad wewnętrznych przyjętych w podmiocie zbiorowym). Jeżeli dowody zgromadzone w toku postępowania w sprawie będą uzasadniały dostatecznie podejrzenie, że spełnione zostały przesłanki odpowiedzialności za czyn zabroniony, oraz jeżeli będzie przemawiał za tym interes społeczny, sporządzane będzie postanowienie o przedstawieniu zarzutów podmiotowi zbiorowemu. Już po przedstawieniu zarzutów, działalność podmiotu zbiorowego będzie znacznie utrudniona. Przepisy wskazują bowiem, że podmiot zbiorowy, w stosunku do którego wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, ma obowiązek informować organ prowadzący postępowanie o: 1) wszelkiej zmianie siedziby, statutu, umowy regulującej organizację podmiotu zbiorowego; 2) ustanowieniu lub wygaśnięciu prokury; 3) czynnościach prawnych, których przedmiotem jest zbycie prowadzonego przez podmiot zbiorowy przedsiębiorstwa lub ustanowienie na nim ograniczonego prawa rzeczowego; 4) zbyciu akcji lub udziałów w kapitale podmiotu zbiorowego oraz ustanowieniu na nich ograniczonych praw rzeczowych; 5) obniżeniu kapitału zakładowego; 6) zamiarze połączenia lub przekształcenia podmiotu; 7) zbyciu należącej do niego nieruchomości. Czynności dokonane bez poinformowania organu prowadzącego postępowanie nie później niż na 14 dni przed ich dokonaniem będą nieważne. Planowane przepisy przewidują, że po zakończeniu postępowania przygotowawczego, zależnie od wyniku poczynionych ustaleń i oceny interesu społecznego, prokurator będzie: 1) kierował akt oskarżenia przeciwko podmiotowi zbiorowemu; 2) kierował wniosek retrybucyjny, zwracając się o orzeczenie zwrotu korzyści lub przepadku wobec podmiotu zbiorowego; 3) umarzał postępowanie karne w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego albo przeciwko podmiotowi zbiorowemu. Po skierowaniu aktu oskarżenia albo wniosku retrybucyjnego, dalsze postępowanie będzie prowadzone przez sąd właściwy dla sprawcy czynu zabronionego, gdzie podmiot zbiorowy będzie reprezentowany przez swojego przedstawiciela oraz obrońcę. Ryzykowne narzędzie w rękach prokuratury W aspekcie postępowania przeciwko podmiotom zbiorowym, konieczne jest zwrócenie uwagi na jeszcze jeden aspekt prowadzenia postępowania przygotowawczego przez prokuraturę, a mianowicie na możliwość stosowania tzw. środków zapobiegawczych. Projektowane przepisy ustawy wskazują, że w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych lub zapobiegnięcia popełnienia nowego przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, można wobec podmiotu zastosować następujące środki zapobiegawcze obejmujące: 1) zarząd przymusowy; 2) zakaz promocji i reklamy; 3) zakaz zawierania umów określonego rodzaju; 4) zakaz prowadzenia określonej działalności; 5) zakaz obciążania, na czas postępowania, bez zgody sądu, swojego majątku lub zbywania bez takiej zgody określonych przez sąd składników majątkowych; 6) zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania postępowania; 7) wstrzymanie wypłat dotacji lub subwencji, lub innych form wsparcia finansowego ze środków publicznych; 8) zakaz łączenia się, podziału lub przekształcania się podmiotu zbiorowego. Dodatkowo, celem zabezpieczenia m.in. kar i środków karnych, można zastosować wobec podmiotu zbiorowego zabezpieczenie majątkowe. Uwaga! Środki zapobiegawcze będzie stosował prokurator (a w postępowaniu sądowym sąd, przed którym toczy się postępowanie). Rozwiązanie takie budzi szczególne kontrowersje. Środki zapobiegawcze stosowane przez prokuratora będą musiały co prawda być zatwierdzone przez sąd, ale zatwierdzenie takie będzie następować już po ich zastosowaniu (prokurator ma siedem dni na wniosek o zatwierdzenie, a sąd ma kolejne siedem dni na rozstrzygnięcie w przedmiocie utrzymania lub odmowy zatwierdzenia środka). Przepisy, co prawda, wskazują w tym zakresie, że środki zapobiegawcze będą orzekane, jeżeli będzie zachodzić duże prawdopodobieństwo wyczerpania przez działanie lub zaniechanie organu podmiotu zbiorowego bądź członka tego organu (lub innej osoby wskazanej w przepisach) znamion czynu zabronionego, lub jeżeli działalność podmiotu zbiorowego mogłaby spowodować popełnienie kolejnego czynu zabronionego, wyrządzić szkodę Skarbowi Państwa lub innej osobie, lub utrudniałaby prowadzenie postępowania karnego albo postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Należy mieć jednak na uwadze, że tu także ocena przesłanek zastosowania takich środków będzie dokonywana w pierwszej kolejności przez prokuratora. Co będzie wolno organom ścigania Projektowana ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych praktycznie w każdym aspekcie budzi wątpliwości i niepokój po stronie przedsiębiorców. Obawy te znajdują szczególne uzasadnienie, gdy przyjrzymy się przepisom w zakresie kar i środków karnych oraz przebiegu postępowania. Szczególnie ryzykowne są w tym zakresie przepisy dające praktycznie nieograniczoną władzę organom ścigania (prokuraturze), która będzie samodzielnie podejmowała decyzję kiedy, przeciwko komu i w jakim zakresie prowadzić postępowanie. Dodatkowo, to prokurator będzie decydował o stosowaniu szeregu środków zapobiegawczych przeciwko podmiotom zbiorowym. Takie rozwiązania budzą szczególne wątpliwości, biorąc pod uwagę chociażby ostatnie działania podejmowane przez prokuraturę w sprawach gospodarczych, gdzie sądy regularnie uchylają środki zapobiegawcze i podważają zasadność działań organów ścigania. Link do artykułu na stronie Rzeczpospolitej